Konferencja zgromadziła licznych przedstawicieli administracji publicznej, środowiska akademickiego, organizacji pozarządowych i ruchów społecznych, think-tanków, a także polityków, dyplomatów, prawników, liderów opinii i ekspertów.

Dyskusje dotyczyły kondycji społeczeństwa obywatelskiego w Polsce, roli prawa w jego funkcjonowaniu i rozwoju oraz wyzwań, które stoją przed obywatelami i organizacjami społecznymi.

Otwarcie konferencji

Konferencję otworzył Mateusz Komorowski, fundator i prezes MISO, który podkreślił znaczenie społeczeństwa obywatelskiego w demokratycznym państwie prawnym. Zaznaczył, że choć zasady tego państwa gwarantują szerokie możliwości partycypacji obywatelskiej, to praktyka często odbiega od tych założeń, a wiele instytucji społeczeństwa obywatelskiego napotyka na liczne bariery – biurokratyczne, proceduralne, finansowe, a często także polityczne. Prezes Komorowski postawił kilka kluczowych pytań otwartych, dotyczących dostosowania polskiego systemu prawnego do dynamicznie zmieniającej się rzeczywistości społecznej oraz efektywności obowiązujących regulacji w kontekście aktywności obywatelskiej, które stanowiły punkt wyjścia do dalszej dyskusji.

Wystąpienia otwierające

Pierwsza głos zabrała Marszałek Senatu RP Małgorzata Kidawa-Błońska, która w swoim wystąpieniu podkreśliła, że społeczeństwo obywatelskie to fundament demokracji. Jak dodała, to nasza szczepionka na zło wokół nas. Buduje też odporność na próby ograniczania wolności. Zdaniem marszałek Senatu Polacy mają gen społeczeństwa obywatelskiego. „Mamy potrzebę i dbamy o to, aby być wolnym i demokratycznym społeczeństwem” – mówiła marszałek Kidawa-Błońska. Dowodem potwierdzającym tę tezę jest nasza historia, szczególnie czas zaborów, okupacji podczas II wojny światowej i okres PRL. W najtrudniejszych momentach to właśnie obywatele brali sprawy w swoje ręce.

Następnie wystąpiła Adriana Porowska, Minister ds. Społeczeństwa Obywatelskiego, która podzieliła pogląd Pani Marszałek, wskazując na rolę społeczeństwa obywatelskiego w czasie pandemii, wojny w Ukrainie i powodzi w Polsce w 2024 r. Według niej budowa odporności społecznej i zapewnienie bezpieczeństwa to obecnie najważniejsze wyzwania stojące przed państwem i samorządem. „Bez społeczeństwa obywatelskiego państwo nie podoła tym wyzwaniom” – oceniła minister Porowska.

Prof. Marcin Wiącek, Rzecznik Praw Obywatelskich, zauważył, że „Cechą władzy jest poczucie nieomylności, a rolą społeczeństwa obywatelskiego jest odczarowywanie tego poczucia”. W jego ocenie zasada społeczeństwa obywatelskiego, zawarta w Konstytucji RP, nie jest w wystarczającym stopniu wdrożona w aktach prawnych i praktyce organów władzy publicznej. „Państwo powinno zachęcać do tworzenia struktur społeczeństwa obywatelskiego i wzmacniać w obywatelach poczucie sprawczości i poczucie, że władza nie tylko słyszy, ale też słucha” – podkreślił. W swoim wystąpieniu Rzecznik Praw Obywatelskich zwrócił uwagę na niewłaściwe traktowanie społeczeństwa obywatelskiego, przejawiające się m.in. w próbach utrudniania działalności aktywistów, szykanowaniu i marginalizowaniu czy stosowaniu przemocy prawnej i fizycznej. Odnośnie do zmian regulacji dotyczących organizacji pozarządowych postulował m.in. ustawowe określenie kryteriów ubiegania się o środki publiczne, wzmocnienie uprawnień w zakresie udziału w postępowaniach sądowych i administracyjnych, szczególnie dotyczących ochrony środowiska, co wymaga pełnej implementacji konwencji z Aarhus. Wskazał na brak wystarczających gwarancji umożliwiających organizacjom pozarządowym prezentowanie swoich postulatów w trakcie procesu legislacyjnego. Zwrócił uwagę na zgłaszany przez liczne organizacje nadmierny fiskalizm i formalizm. Zaznaczył, że najbardziej odczuwają to organizacje, których członkami są osoby z niepełnosprawnościami, seniorzy i osoby w kryzysie zdrowotnym. W ocenie RPO potrzebne jest też uporządkowanie instrumentów prawnych wykorzystywanych przez ustawodawcę. Jak wyjaśnił, chodzi o podmioty, które formalnie są stowarzyszeniem lub fundacją, ale trudno je uznać za część społeczeństwa obywatelskiego, bo służą innym celom lub są organami władzy publicznej.

Ostatnie wystąpienie otwierające wygłosiła prof. Anna Zbiegień-Turzańska, prodziekan Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, która mówiła o zasadzie społeczeństwa obywatelskiego w kontekście societas civilis. Jej zdaniem dla rozwoju społeczeństwa obywatelskiego ważne jest przede wszystkim ukształtowanie więzi społecznych opartych na zaufaniu i współdziałaniu. „Misją Wydziału Prawa i Administracji jest aktywny udział w kształtowaniu społeczeństwa obywatelskiego i postawy życiowej – tolerancji, zaufania, współdziałania – a także krzewienie troski o dobro wspólne i sprawy publiczne. Tylko w oparciu o takie wartości może rozwijać się społeczeństwo obywatelskie” – podkreśliła prof. Zbiegień-Turzańska.

Panele dyskusyjne

Po wystąpieniach otwierających odbyły się dwa panele dyskusyjne, w trakcie których wybitni eksperci analizowali kondycję społeczeństwa obywatelskiego w Polsce, jego problemy i wyzwania oraz rolę i znaczenie prawa w jego funkcjonowaniu i rozwoju.

Panel pierwszy pt. „Prawne uwarunkowania funkcjonowania społeczeństwa obywatelskiego w demokratycznym państwie prawnym”, moderowany przez mec. Sylwię Gregorczyk-Abram z Fundacji Wolne Sądy, rozpoczął się od wystąpienia wicemarszałka Senatu Rafała Grupińskiego. Podkreślił on, że społeczeństwo obywatelskie odgrywa kluczową rolę w budowaniu harmonii społecznej. Jego zdaniem człowiek osiąga pełnię, gdy potrafi porozumieć się z innymi i współpracować w organizowaniu wspólnego życia. Społeczeństwo obywatelskie jest jednym z narzędzi prowadzących do szczęścia, a osoby odpowiedzialne za sprawy ustrojowe powinny stworzyć odpowiednie warunki do jego rozwoju. W panelu wzięli udział: prezes Krajowej Rady Radców Prawnych Włodzimierz Chróścik, prof. Hubert Izdebski z Wydziału Prawa Uniwersytetu SWPS, prof. Irena Lipowicz z Wydziału Prawa i Administracji UKSW, prezes Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka Maciej Nowicki oraz wiceministra sprawiedliwości Zuzanna Rudzińska-Bluszcz.

Panel drugi pt. „Instytucje społeczeństwa obywatelskiego a polska praktyka ustrojowa”, moderowany przez prof. Wawrzyńca Konarskiego z Akademii Finansów i Biznesu Vistula, otworzył senator Krzysztof Kwiatkowski, przewodniczący Komisji Ustawodawczej. Podkreślił on, że w ostatnich latach Polska mierzyła się z sytuacjami testującymi odporność instytucji demokracji, a ich skuteczne działanie było możliwe dzięki odpowiedzialnej postawie zarówno systemu, jak i społeczeństwa obywatelskiego. Apelował o konsekwentne wzmacnianie odporności instytucji obywatelskich na próby ich demontażu oraz rozwój mechanizmów chroniących demokrację przed tymi, którzy próbują ją „kraść”. W panelu wzięli udział: dr Anna Materska-Sosnowska z Fundacji im. Stefana Batorego, wicedyrektor Narodowego Instytutu Wolności – Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego Adela Gąsiorowska, wiceprezes Międzynarodowego Instytutu Społeczeństwa Obywatelskiego dr Maciej Pisz, prof. Mirosław Wyrzykowski z Wydziału Prawa i Administracji UW oraz prof. Andrzej Zoll z Wydziału Prawa i Administracji UJ.

Podsumowanie

Konferencja „Społeczeństwo obywatelskie w Polsce – perspektywa prawna” była niezwykle ważnym forum wymiany poglądów i doświadczeń na temat ustrojowych podstaw społeczeństwa obywatelskiego, jak i funkcjonowania jego kluczowych instytucji.

W trakcie obrad udało się nie tylko zidentyfikować kluczowe problemy i wyzwania, z jakimi mierzy się aktualnie społeczeństwo obywatelskie w Polsce, ale także wypracować konkretne rekomendacje, które mogą przyczynić się do realnych zmian.

Prof. Irena Lipowicz z Wydziału Prawa i Administracji UKSW zwróciła uwagę na rolę, jaką może odegrać społeczeństwo obywatelskie jako weryfikator informacji w kontekście toczącej się wojny kognitywnej Rosji z Polską. Postulowała przygotowanie odpowiednich rozwiązań prawnych, które realnie wspierałyby organizacje społeczne w przeciwdziałaniu dezinformacji. W swojej wypowiedzi apelowała także do Senatu o dokonanie swoistego „przewrotu kopernikańskiego” w sposobie traktowania społeczeństwa obywatelskiego i form jego działania.

Wśród najczęściej podnoszonych postulatów znalazły się m.in.: zwiększenie przejrzystości procesu legislacyjnego, wzmocnienie mechanizmów ochrony praw obywatelskich, usprawnienie udziału obywateli w procesach decyzyjnych oraz reforma systemu finansowania organizacji społeczeństwa obywatelskiego. Zwracano również uwagę na potrzebę stabilnego i długofalowego wsparcia instytucjonalnego dla organizacji pozarządowych, które – choć często pełnią funkcje publiczne – działają w warunkach ograniczonych zasobów i wysokich oczekiwań społecznych.

Przewodniczący Komisji Ustawodawczej senator Krzysztof Kwiatkowski zapewnił, że Senat jest zawsze otwarty na postulaty organizacji pozarządowych. „Przy projektach senackich staramy się organizować jak najszersze konsultacje” – podkreślił. Przypomniał również, że dzięki senackiej poprawce, zaakceptowanej przez Sejm, możliwe jest obecnie przekazanie 1,5% podatku na rzecz organizacji pożytku publicznego.

Wspólnym przekonaniem uczestników konferencji było to, że tylko poprzez systemowe działania i usuwanie istniejących barier można stworzyć trwałe fundamenty dla silnego, autonomicznego i odpowiedzialnego społeczeństwa obywatelskiego, zdolnego do współtworzenia demokratycznego państwa prawa.